Као што је јасно из назива, ова литургија је служба једења светих ствари које су освећене и освећене у претходној литургији. То је служба која се служи у дане Великог поста, са изузетком суботе и недеље, а у нашој досадашњој пракси се одржава средом и петком.
اقدم الاشارات الواضحة عن هذه الممارسة في الكنيسة تعود الى بداية القرن السابع (615)، في وثيقة تشير الى ان خدمة القدسات السابق تقديسها كانت تمارس في كنيسة القسطنطينية، ولو لم يكن ذلك بالشكل الذي نعرفه اليوم. ولكن قبل ان نتطرق الى تاريخ هذه الخدمة واصولها، لا بد من ان نقول كلمة في الاسباب التي من اجلها لا نقيم قدّاساً عادياً في ايام الصوم الكبير. فهناك قوانين مجمعية تمنع اقامة القداس او التقدمة في ايام الصوم. فالقانون 94 من مجمع اللاذقية المحلي المنعقد بين 343 و 381 م ينص على انه ” لا يجوز تقديم الخبز في ايام الصوم الكبير، باستثناء السبت ويوم الرب”. ويشير القانون 25 من المجمع المسمى الخامس-السادس ( ترللو “القبة”) المنعقد في سنة 692 م الى انه ” يقام قداس القدسات السابق تقديسها في كل ايام الصوم الكبير ما عدا السبوت والآحاد ويوم عيد البشارة المقدس”.
Неодржавање редовне мисе у дане поста је од почетка израз свести да је сакрамент благодарења (евхаристија) у свом смислу неспојив са постом. Да бисмо ово разумели, прво морамо схватити значење тајне благодарења у нашем предању. Тајна благодарења у православној традицији задржава свој празнични и радосни карактер. То је, пре свега, тајна Христовог доласка и његовог присуства међу његовим ученицима, и стога је то прослава његовог васкрсења. Присуство Христа у хлебу и вину у Тајни благодарења је, на основу тога, доказ његовог васкрсења. Радост коју су ученици доживели на путу за Емаус, када им се Господ открио ломљењем хлеба (Лк. 13, 24-35), иста је она радост коју црква увек доживљава на основу сазнања о Васкрсењу. .
سر الشكر بالضبط، هو هذا المجيء والحضور عينه، والفرح نفسه. انه يستبق الفرح الاخير بلقاء العريس في ملكوت الله. السيد بموته وقيامته فتح لنا بابا على هذا الملكوت، دشنه. الملكوت لم يأت بعد لكنه مبدوء منذ الآن، كالبذرة التي تنمو لتصبح شجرة كبيرة. نقول في خدمة القداس العبارة التالية:” اننا اذ نحن متذكرون موتك وقيامتك ومجيئك الثاني المجيد …” . التذكر ليس مجرد استرجاع ذهني للاحداث، بل هو ان يصير الحدث حاضرا عندك بالفعل. وان تتذكر المجيء الثاني، الامر الذي لم يحدث بعد، يصير ممكنا اذا كان هناك استباق لهذا المجيء، او تذوق له اذا شئت، بواسطة سر الشكر وتناول جسد الرب ودمه.
من جهة اخرى، الصوم هو مسيرة الكنيسة نحو ملكوت الله، هو حج نحو هذا الملكوت “وابناء الملكوت”، يقول السيد، ” لا يستطيعون ان يصوموا ما دام العريس معهم” (متى9: 15). عندما يرفع العريس ينتظرون. الصوم هو هذا الانتظار، هذا الاعداد للمجيء. من هنا يمكننا ان نفهم عدم موافقة سر الشكر بهذا المعنى للصوم.
Али поставља се питање: ако је то тако, зашто онда једемо светиње које су раније биле освећене током поста? Овде морамо указати на другу страну тајне захвалности, а то је духовна страна. Причешће је, осим што је ишчекивање коначне радости, и извор снаге и подршке на путу ка овом царству. Пост је ово путовање, и то је тешко путовање, на коме се суочавамо са злим и његовим силама лицем у лице, долазимо у сукоб са силама овога света и жељама. У нашој борби морамо имати помоћника, а помоћник је само Причешће. Иако је причешће завршетак и циљ џихада, оно је такође извор и почетак овог џихада. У данима поста нема прослављања тајне благодарења јер је славље непрекидно кретање радости, али постоји присуство плодова тајне благодарења.
نتساءل ايضا عن اقامة قداس يوم السبت او الاحد في الصوم . في القوانين الكنسية منع للصوم يومي السبت والاحد. اساس هذا هو ان يوم الاحد، يوم الرب، يتجاوز الصوم كما يتجاوز الزمن. يكسر الصوم بسر الشكر الذي هو تحقيق للانتظار. يوم الاحد نتذكر قيامة السيد، فهو اذا يوم الملكوت الذي لا يمكننا ان نحسبه من هذا الزمن، لذلك ندعوه اليوم الثامن، لكننا في السبوت والآحاد في الصوم نستمر في ما نسميه شعبيا القطاعة” اي الامتناع عن بعض الاطعمة. هذا النوع من الصيام يستمر الى يوم العيد ولا يتوقف كما الحال مع الصيام العادي، اي الامتناع عن طعام لفترة محددة من اليوم.
На основу наведеног морамо разумети значење пређеосвећене мисе и сврху њеног одржавања у данима Великог поста. Тада можемо покушати да проучимо његову историју, порекло и како се временом развила у форму коју познајемо данас.
تعود أقدم الشهادات على وجود ليتورجيا القدسات السابق تقديسها الى القرنين السابع والثامن. نجد احدى هذه الشهادات في كتاب “التقويم الفصحي”:”في تلك السنة (615)، في زمن سرجيوس بطريرك القسطنطينية، أُدخل ترتيل بعد “لتستقم صلاتي”. وفيما يتم نقل القدسات السابق تقديسها من المكان الذي تُحفظ فيه القرابين، بعد إعلان الكاهن “بواسطة موهبة مسيحك”، يرتل الشعب “الآن قوات السماوات يخدمون معنا بحال غير منظورة. فها ان ملك المجد يدخل. ها ان الذبيحة السرية تتزيح مكمَّلة. فلنتقدم بايمان ومحبة ونصير مشاركي الحياة الأبدية. هللويا”.
Ова сведочанства, поред 25. канона Трулског васељенског сабора (692. године), који налаже да се претходно освећене литургије служе током поста, не само да указују на то да се ова литургија практиковала у седмом веку, већ да је била дубоко укорењена. у традицији, и да је прошло много времена од практиковања у цркви.
Литургичари тврде да је основа ове службе самопричешћивање које је практиковано у раним хришћанским епохама, а то је да хришћани, после евхаристијског сабрања, носе Свето Тело и Крв и причешћују се њима у дане у недељи. када нема мисе. Помињање самопричешћа налазимо код многих отаца и писаца: Јустин Мученик то помиње у ИИ веку, Тертулијан (ИИИ век) каже да је то природни обичај који се одвија сваки дан, а Климент Александријски (ИИИ век) каже да након ломљења хлеба, сваки верник има право да однесе његов део кући. Свети Василије Велики га везује за времена гоњења. Василије говори о томе, дајући му предност и дајући му богословски смисао, јер каже да је је добро и веома корисно свакодневно учествовати у светом телу и крви Христовој. Пракса самопричешћа настављена је после прогона, посебно међу усамљеним монасима у преријама, све до КСВ века, како то помиње свети Симон Солунски.
يقول البعض ان ممارسة قداس القدسات السابق تقديسها ابتدأت في اورشليم التي كانت طقوسها، منذ البدء، تؤثر على طقوس الكنائس الاخرى. الا ان الرأي المرجح، والأكثر ثباتا هو انها نشأت في انطاكية في زمن بطريركها ساويرس (512-518)، ما بين القرنين الخامس والسادس، فقد عُرف عن ساويرس انه اهتم كثيرا بالليتورجيا وجمع الأناشيد التي كانت تُتلى منذ العصور الاولى، وانه أدخل امورا جديدة على الممارسات والتقسيم الطقسي السنوي، ومنها استبداله المناولة الذاتية في المنزل بالمناولة الجماعية في الكنيسة، ويشهد لهذا المؤلف ابن العبري (القرن 13) في كتابه “النوموقانون”.
Из Антиохије је ова служба прешла у Цариград, који ју је примио између 531-536. године и почео да је обавља чешће него у Антиохији. Док је одржавање ове литургије у Антиохији било ограничено на дане Великог поста, у Цариграду је одржавано другим данима. Законима Патријарха Никифора Исповедника (806-815) прописано је да се одржава сваке среде и петка током целе године (ако на тај дан не падне празник) и на празник Крстовдана.
نجد في مخطوط من القرن التاسع يحتوي على السواعي حسب دير القديس سابا قرب اورشليم ان القديس سابا، على مثال معلمه القديس افتيموس، كان يذهب الى الصحراء في العشرين من كانون الثاني ويبقى هناك حتى سبت لعازر في وحدة تامة. وقد حفظ عدد كبير من رهبان فلسطين هذه العادة. لكنهم لم يحرموا انفسهم من المناولة، اذ كانوا يأخذون القدسات معهم الى الصحراء ويتناولون منها. كان المتوحد يتناول بعد الساعة الثالثة بعد الظهر بتوقيتنا وكان يتلو “صلوات من اجل المناولة” وهي كناية عن التطويبات (متى 5 :3-12) وآيات من المزامير. ثم تأتي صلاة الشكر بعد المناولة. يضاف اليها طبعا دستور الايمان والصلاة الربية.
Најранији распоред литургије раније освештаних светиња налази се у рукопису који датира из ВИИИ или почетка ИКС века. Садржи молитве сличне садашњем поретку: катихуменска молитва, молитва приправе Свете светлости, прва молитва верујућих, друга молитва верујућих, молитва Преноса светиња, молитва Господњег. Молитва и Печат. На основу овог рукописа, поредак службе био је део вечерње молитве.
Касније ћемо разговарати о проучавању сваког елемента овог уређења и молитви које су кроз векове биле укључене у ову службу у њеној пракси у дане поста.
الترتيب الأقدم لليتورجيا القدسات السابق تقديسها نجده في مخطوط يعود الى نهاية القرن الثامن او بداية القرن التاسع. يحوي هذا الترتيب عناصر مشابهة لما نجده في الخدمة الحالية: صلاة من اجل الموعوظين، “يا الله الهنا الخالق والمبدع كل الأشياء…”؛ صلاة من اجل المستعدين للاستنارة (المعمودية)، “ايها السيد أظهر وجهك…”؛ صلاة اولى من اجل المؤمنين، “ايها الإله العظيم المسبح…”؛ صلاة ثانية من اجل المؤمنين، “ايها السيد القدوس الفائق الصلاح…”؛ صلاة من اجل نقل القرابين، “يا إله الأسرار التي لا يُلفظ بها…”، تليها مباشرة “ابانا الذي في السماوات…”، ثم صلاة بعد المناولة، “نشكرك ايها الإله مخلص الكل…” ثم صلاة المنبر، ” ايها الإله الضابط الكل…”. وفي التعليمات التي تسبق هذه الصلوات نقرأ الآتي: “في صلوات اضاءة الشموع، بعد القراءات، و”لتستقم صلاتي”، و”يا رب ارحم”، تُقال صلاة من اجل الموعوظين قبل السابق تقديسه”. هذا يعني ان ليتورجيا القدسات السابق تقديسها كانت تُقام عند المساء، بعد ان تُقرأ قراءات، وترتل “لتستقم صلاتي”، و”يا رب ارحم”. يلي هذه العناصر صلاة خاصة تليها المناولة.
Читања: في ممارستنا الحالية هناك قراءتان، الاولى من كتاب التكوين والثانية من كتاب الأمثال، وتبتدئ هاتان القراءتان من الاسبوع الأول من الصوم وتستمران حتى نهايته. يُجمع علماء الليتورجيا على ان هذه القراءات مرتبطة بالتعليم الذي كان المزمعون ان يتقبلوا المعمودية يوم سبت النور يتلقنونه من الأساقفة طيلة الصوم الكبير. موضوع هذا التعليم كان مرتبطا بكتاب التكوين وما فيه من حديث عن خلق الله للعالم والانسان، وسقوط الانسان وما نتج عنه، وتصميم الله لخلاص الجنس البشري بواسطة مخلص. تعليم الموعوظين في ايام الصوم يعود الى الازمنة المسيحية الاولى. تشهد على وجوده في كنيسة اورشليم، في القرن الرابع، الرحّالة ايثيريّا التي أتت الى الأراضي المقدسة للحج، ودوّنت كل ما كانت تراه من ممارسات. حسب شهادات القرن الخامس في اورشليم، كان التعليم يحصل في فترة بعد الظهر وتحديدا بعد صلاة الساعة التاسعة (الساعة الثالثة بعد الظهر بتوقيتنا). لما كان القديس يوحنا الذهبي الفم كاهنا في انطاكية (386) كان يتولّى امر هذا التعليم. وقد استمر هذا التقليد في القرون اللاحقة. يتضح هذا من عظة لساويرس بطريرك انطاكية يقول فيها: “خلال الصوم الأربعيني، نقرأ التكوين، اي الكتاب الذي يتحدث عن الخلق”. وكان التعليم يستمر حتى المساء، ساعة اضاءة الانوار وبداية صلاة الغروب.
“لتستقم صلاتي” : آية من المزمور 140 نتلوها في ممارستنا الحالية بعد القراءتين. طريقة تلاوتها تذكرنا بما يُسمى بالبروكيمنن الكبير. هذا كناية عن آية كتابية ترتل بشكل مطوّل، وتتكرر مرات عدة، يسبق ترتيلها كل مرة آية من المزامير. هذا النوع من الترتيل كان ولا يزال، مرتبطا بالقراءات في الكتاب المقدس، فهو امّا يسبقها او يليها. يتخلله تبخير. يشهد على وجود “لتستقم صلاتي” في الخدمة القديس يوحنا الذهبي الفم. الملاحظ ان هذا المزمور تُتلى منه الآية الثانية وليس الاولى. هذه عادة ورثتها كنيسة سوريا اولا ثم كنيسة فلسطين عن كنيسة الرها.
Молитве за катихумене и вернике: ترتيب الخدمة في المخطوط المذكور اعلاه يضع بعد “لتستقم صلاتي” و”يا رب ارحم”، صلوات من اجل الموعوظين والذين يستعدون لقبول المعمودية، وصلوات اخرى من اجل المؤمنين. هذا الترتيب مستوحى من صلاة الغروب السريانية القديمة كما كانت تتم في القرن الرابع، والتي كانت تتألف من مزمور واحد عند اضاءة الشموع وصلوات عدة للموعوظين والمؤمنين.
إضاءة الشموع (نور المسيح…): في الترتيب الحالي للخدمة، بعد القراءة الاولى من كتاب التكوين، يتجه الكاهن نحو الشعب حاملا شمعة مضاءة ويقول: “نور المسيح يضيء الجميع”. اصل هذا الطقس قد يكون في التقليد اليهودي بأن تُقال صلاة شكر لله عند اضاءة الشموع من اجل النور الذي اعطاه ليتسنى للناس ان يروا في ظلام الليل. في زمن مبكر جدا اخذ المسيحيون هذه العادة وأعطوها معنى آخر. فالنور الذي يضاء عند الاجتماع للصلاة هو تذكير لهم بحضور المسيح في ما بينهم، الذي دعا نفسه “نور العالم” (يوحنا 8:21 و9:5). وقد كانوا يضيئون الشموع بهذا المعنى، في صلوات الغروب، او بعد تعليم الموعوظين في ايام الصوم، او عند اجتماعهم لتناول طعام المحبة. يقول ترتليانوس (القرن الثالث) في وصفه احد الاجتماعات لتناول طعام المحبة ان كل انسان بدوره كان يُسأل ان يقف امام النور ويرتل نشيدا لله من الكتاب المقدس. كما نجد شهادات على هذه العادة في القرن الرابع عند القديس باسيليوس الكبير والرحّالة ايثريّا. وقد كانت هذه العادة تُمارَس في البيوت ايضا. لكنها ارتبطت اساسا بتعليم المستعدين للمعمودية المسماة ايضا “استنارة”، ومن هنا القول “نور المسيح يضيء للجميع”. إضاءة النور كانت تنهي الفترة المختصة بتعليم الموعوظين وتفتتح صلاة الغروب.
Тако налазимо да причешћивање раније освећених светиња није имало посебну службу у овом смислу, већ се обављало по реду вечерње молитве у дане поста после:
- Поучавајући катихумене и оне који се спремају за просветљење (читање из Књиге Постања је траг овог предања),
- الاعلان “نور المسيح يضيء للجميع”،
- “لتستقم صلاتي”،
- Молитве за катихумене и вернике, пореклом из реда древних сиријских вечерњих.
Овако се служба добијала бар у осмом веку. После овог периода, посебно у Кс-КСВ веку, дошло је до повећања и допуне службе у виду службе и начина њеног вршења.
Литургије раније освећених Светиња блиске су Литургији Светог Василија Великог по томе што се обављају уз вечерње или у оквиру вечерње. Приближава се, из истог разлога, и литургији Светог Јована Златоустог када се врши са вечерњом на дан Благовести Богородице ако пада у радни дан током Великог поста. Ова сличност је била подстрек да се елементи који припадају пуним литургијама унесу у службу раније освештаних светиња, посебно у погледу припреме приношења и почетка службе.
تُظهر المخطوطات التي تورد نص الخدمة، ما بين القرنين العاشر والسادس عشر، انه كان هناك تقليدان لافتتاح الخدمة. فقسم من هذه المخطوطات يورد “مباركة هي مملكة الآب”، والقسم الآخر “تبارك الله الهنا” عبارة افتتاح الصلوات العادية. التقليد الذي يورد “تبارك الله” افتتاحا للخدمة يبرر نفسه بأن هذا الاعلان يتناسب وحالتنا الوضيعة التي يمكن ان نشبهها “بغصن زيتون مكسور”، في حين ان الاعلان “مباركة هي مملكة الآب” علامة للنصر والظفر. في ممارستنا الحالية يقال الاعلان “مباركة هي مملكة الآب” بينما في الواقع نحن نقيم صلاة غروب. وهذا حتما من تأثير القداديس الكاملة.
أُدخلت ضمن الخدمة صلوات يقولها الكاهن قبل الدخول الكبير، وهي اساسا ليست من الترتيب الاصلي بل نتيجة تطورات لاحقة. قبل الدورة يقول الكاهن “الآن قوات السماوات”، وهي نفسها ترتل اثناء الدورة. هذه الترتيلة، كما أشرنا سابقا، تعود الى القرن السابع على الأقل.
عبارة “القدسات السابق تقديسها للقديسين” لا ترد في أقدم المخطوطات التي تحوي الخدمة ولا في تلك القريبة منها زمنيا. لكن غيابها لا يعني ان طقس الرفع والكسر نفسه لم يكن موجودا. فهذه الحركة شديدة الأهمية بعلاقتها مع المناولة اذ تعود في اصلها الى عشاء يسوع الأخير مع تلاميذه حين رفع الخبز وشكر وكسر. لكن في ليتورجيا القدسات السابق تقديسها لم تكن تُمارَس، بل دخلت في وقت لاحق.
اثناء مناولة الكهنة يرتل الجوق “ذوقوا وانظروا ما اطيب الرب”، وبعد المناولة تُرتل القطعة التالية “ابارك الرب في كل وقت”. هذه آيات من المزمور 33، وقد ورد في كتاب “المؤسسات الرسولية” (القرن الخامس) ان لهذا المزمور صلة وثيقة بالمناولة.
بعد المناولة تتلى صلاة الشكر وهي قديمة. الصلاة الأخيرة التي تقال عند المنبر: “ايها السيد الضابط الكل، يا من ابدعت الخليقة كلها بحكمة”، هي احدى اقدم الصلوات في ترتيب الخدمة. هناك مخطوط واحد من القرن الثالث عشر يستبدلها بتلك التي تقال في ليتورجيا الذهبي الفم.
Тако налазимо да литургија раније освештаних светиња у почетку није имала обредни карактер. То није био ништа друго него молитва заласка сунца у којој су се верници причестили Тијелом и Крвљу који су претходно били освећени у претходној миси, у периоду поста. У периоду од десетог до шеснаестог века, који је био период важних литургијских збивања у литургијским облицима и праксама, у службу је уведен церемонијални карактер и сматран је мисом упоредо са мисама Василија Првог. Велики и Златоуст. Ова материја је довела до уношења елемената из ове две мисе у литургију раније освештаних светиња, доводећи их до облика у каквом их познајемо данас.
يبقى ان نقول كلمة في مؤلف هذه الخدمة. تُنسب ليتورجيا القدسات السابق تقديسها عادةً الى القديس غريغوريوس الكبير بابا رومية (590-604). لكن هذه النسبة ليست قديمة، وبالتالي لا يمكننا الارتكان اليها. فأقدم الكتابات التي تتكلم عن حياة القديس غريغوريوس الكبير لا تذكر ان له مؤلفات ليتورجية. في احدى المقدمات التي ترد قبل رواية حياته تُقرأ العبارة التالية: “يقال انه هو الذي وضع القاعدة بأن تقام “ليتورجيا كاملة” في كنيسة رومية في ايام الصوم، وهو امر لا يزالون يحافظون عليه”. هذه المعلومة صحيحة على الأرجح، فالكنيسة الغربية لا زالت تقيم قداسا كل يوم في ايام الصوم ما عدا الجمعة العظيمة. في وقت لاحق وبسبب نزاعات بين الكنيستين الارثوذكسية واللاتينية حول المناولة والطريقة التي تتم فيها (من الجسد وحده او من الجسد والدم كليهما)، أُلغيت عبارة “ليتورجيا كاملة” من المقدمة المذكورة آنفا ووضعت مكانها عبارة “ليتورجية القدسات السابق تقديسها”. وانتشرت في المخطوطات لكن هذا لم يتم قبل القرن السادس عشر. وقد رفض نسبتها الى غريغوريوس الكبير بطريرك اورشليم دوسيثاوس الثاني (1669-1707) في تعليقه على القانون 52 من المجمع الخامس-السادس (692).
في الحقيقة، الخدمة كما عرضناها تاريخيا لا تستدعي ان يكون لها مؤلف كما في خدمتي باسيليوس الكبير ويوحنا الذهبي الفم، حيث لدينا ما سُمي “انافورا”(التقدمة) وهي قطعة منسقة وأدبية تشكل قلب القداس ولاهوته. اظهرنا ان ليتورجيا القدسات السابق تقديسها هي في الأصل صلاة غروب فيها عناصر من تقليدات ليتورجية مختلفة وان امورا اخرى دخلت اليها بتأثيرات خارجية في فترات لاحقة. نسبتها الى غريغوريوس الكبير لا اساس لها سوى الظن بعد القرن السادس عشر، انه هو الذي ادخلها الى ممارسة كنيسة روما.
Из мог парохијског гласила 1994. год