Boskie objawienie

George Attia, ojciec i lekarz, nauczyciel doktryn

17 lat ago

Objawienie Boga poprzez Jego stworzenie:

Boskie objawienie oznacza działania i metody stosowane przez Boga, aby dać się poznać, poznać swoją wolę lub swoje cele.

الخليقة ذاتها -بما فيها الإنسان- هي الإعلان الأول والدائم لله عن وجوده وقدرته وحكمته وعنايته ومحبته. وبكل تأكيد فلم تكن الخليقة، بعد خلق الإنسان الوسيلة الوحيدة لكي يتعرف بها على خالقه. بل يحدّثنا الكتاب المقدس في بداية صفحاته عن شركة شخصية مباشرة مع الله. ولكن الإنسان بعد ابتعاده الطوعي عنه بالخطيئة خسر إمكانية هذه المعرفة أو المعاينة المباشرة بسبب اظلام ذهنه وقلبه. ولم يبقَ عند البشر سوى الخليقة المنظورة والمحسوسة التي تذكرهم بالخالق غير المنظور وغير المحسوس “لكي يطلبوا الله لعلّهم يتلمسونه، مع أنه عن كل واحد منا ليس بعيداً، لأننا به نحيا ونتحرك ونوجد” (أع 17: 27-28)، كما يعلمنا الرسول بولس “لم يترك نفسه بلا شاهد” (أع14: 17).

الكتاب المقدس والتسليم الرسولي يؤكدان أن هذه الحقيقة، إذ يظهران أن الخليقة تعلن عن الله أو تخبر عنه، بحسب تعبير داوود النبي: “Niebiosa opowiadają chwałę Boga, a sklepienie głosi dzieła Jego rąk” (مز19: 1). هذا الإعلان يتلقنه من يبحث بإخلاص عن خالق هذه الكائنات المذهلة التي تنتظم بإبداع في هذا الكون العجيب. فإنه، كما يقول سفر الحكمة، “Dzięki wielkiemu pięknu niewinnych ich Stwórca widzi na ścieżce porównania” (حك 13: 5). أو كما يعلم بولس الرسول “Albowiem poznanie Boga jest w nich jawne – w ludziach – ponieważ Bóg im je objawił, ponieważ Jego niewidzialne rzeczy są widziane od stworzenia świata i poznane przez to, co stworzone, Jego wieczna moc i Bóstwo, tak więc że są bez wymówki.” (رو1: 19-20).

Człowiek może zatem uwierzyć w istnienie niewidzialnego Boga poprzez swoją wizję Jego widzialnych artefaktów, która mówiła o ich Stwórcy i Stwórcy ich materii, ponieważ nie ma przyczyny bez przyczyny. Można go także poprowadzić do ostateczności mocy Bożej poprzez wielkość stworzonej natury i ogromną dziwność jej wymiarów, zarówno dużych, jak i małych. Może także wywnioskować swoją wieczność ze starożytności stworzeń i dokładnej ciągłości ich systemu ruchu.

أما حكمته ومحبته فتظهران من خلال عنايته الفائقة بجميع مخلوقاته الحية من أحقرها إلى أعظمها: “أنظروا إلى طيور السماء إنها لا تزرع ولا تحصد ولا تجمع إلى مخازن. وأبوكم السماوي يقوتها… تأملوا زنابق الحقل كيف تنمو… الخ…” (مت6: 26-30). وبالإجمال كما Święty Atanazy Wielki mówi:: “كل الخليقة بنظامها وانسجامها تظهر ككتاب مفتوح وتصرخ مخبرة عن سيدها وصانعها”.

ما ذُكر أعلاه لا يعني أنّ تفتيش الإنسان عن الله من خلال خليقته. هو عملية عقلانية منطقية بحته. وبالتالي فلا يمكن أن يستفيد من هذه العملية إلا الأذكياء والفهماء. في الواقع، ظلّت معرفة الله وستظل، من خلال هذه الطريقة أو غيرها، أقرب تناولاً لا للحكماء في أعين أنفسهم بل لمتواضعي الروح وأنقياء القلوب: “Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je dzieciom” (مت 11: 25). “Ludzie bardziej umiłowali ciemność niż światło, ponieważ ich uczynki były złe” (يو3: 19). لأن الله الذي زرع في كيان الإنسان منذ الأساس بذور كلمته الإلهية والتوق إلى معرفته، هو الذي يعلن بصورة خفية، وحتى من خلال الطبيعة، للعيون التي تبصر وللآذان التي تسمع (مت31: 16)، أي للقلوب النقية غير الموصدة.

Zaciemnienie boskiego obrazu w człowieku po upadku doprowadziło nie tylko do tego, że Boska wizja stała się niemożliwa, ale także do tego, że objawienie Boga poprzez Jego naturę było wystarczająco nieskuteczne, a także wypaczyło jego użycie przez pogan, którzy czcili stworzenie zamiast Stwórcy, jak zobaczymy z Tak, z tego powodu, choć Ojcowie uznają wagę poznania Boga poprzez naturę, jako konstruktywnego środka pomagającego wierzyć w Boga, uważają to za ograniczone względne i przestrzegają przed wszelkim próbuj poznać Boga na podstawie Wyobraź sobie, że istnieje miejsce na porównanie lub podobieństwo pomiędzy stworzeniem a Stwórcą. Ponieważ jakość niestworzonej natury Boga jest radykalnie odmienna od natury stworzeń, poza tym, że absolutnie nie jest możliwe, aby sam Bóg stał się podmiotem, który może być poznany i zbadany przez jakiekolwiek stworzenie, ze względu na Jego absolutną transcendencję nad wszystkie istniejące rzeczy.

Stanowisko ludów starożytnych w sprawie tej deklaracji:

لا ينكر أحد التأثير القوي للطبيعة على الإنسان من جهة اعتقاداته الدينية. لكنه يصعب كثيراً رصد هذا التأثير بدقة على الإنسان البدائي، ومنه تصور موقفه تجاه بعض الظواهر الفائقة الغرابة بالنسبة إليه، كالسماء المرصّعة بالأضواء ليلاً، وما يبدو من تحركات الشمس والقمر والكواكب والسحب، أو مفاجآت الأمطار والبروق والرعود والأعاصير، أو تنوع الحيوانات والنباتات، أو حتمية الموت، أو غموض الأحلام إلخ… الأصعب من هذا تصور موقفه الحقيقي وهو يلتمس في ظلمة جهله باحثاً عن أجوبة لمسائل كثيرة تطرح نفسها عليه وهو لا يجد لها تعليلاً، ومنها سبب ومعنى وجود كل هذه المخلوقات التي أمامه ومنها وجوده هو نفسه، وكيف انتقل من هذه التساؤلات إلى إعطاء أجوبة عبر الأساطير والاعتقادات الدينية التي صار يتناقلها.

O wadze objawienia się Boga poprzez Jego stworzenie, pomimo wypaczonego jego odbioru po upadku człowieka, potwierdza dzień po dniu fakt, że Myśliciel rzymski Plutarch منذ حوالي ألفي سنة: “Możemy znaleźć miasta bez murów, bez królów, bez budynków, bez pieniędzy, bez teatrów i stadionów. Nie znajdziemy jednak ani jednego miasta bez świątyni i bez boga. Albo nie uciekajcie się do modlitw, zaklęć i ofiar w imię dobroci..,” مقابل هذا الإجماع الغريب الذي شمل كل شعوب الأرض دون استثناء في أي زمان أو مكان وجدوا، على الإيمان بألوهة ما وبحياة ما بعد الموت نلاحظ الدور الخاص للإنسان الساقط في تكوين آرائه الدينية وتأثير البيئة عليه. فمثلاً الديانة المصرية القديمة نجد أن الشمس وهي أبرز الظواهر الطبيعية في مصر تسند قيادتها إلى رع كبير آلهة المصريين، بينما يتولى زفس كبير الآلهة عند اليونان قيادة الرعد والبرق والمطر، لأنها الأشد تأثيراً في جو أوربا المليء بالسحب والأمطار…

سفر الحكمة يولي أهمية كبرى لدور الخلائق المنظور، لكنه يتعجّب من حماقة الذين ألّهوها ولم يقدروا أن يعرفوا خالقها من خلالها فيقول: “Wszyscy, którzy nie znają Boga, są z natury głupcami. Nie byli w stanie poznać istoty rzeczy widzialnych i nie zastanawiali się nad dziełami, dopóki nie wypełnili swego Stwórcy, ale rozważali ogień, wiatr lub wiatr. delikatne powietrze, lub orbita gwiazd, lub głębokość wód, albo światła niebios, aby być bogami, którzy rządzą światem. Gdyby tylko myśleli, że to bogowie, bo byli zahipnotyzowani ich pięknem, to powinni zdać sobie sprawę, o ile lepszy jest od nich ich Pan, gdyż Ten, który ich stworzył, jest źródłem wszelkiego piękna. Albo dlatego, że byli zdumieni jego mocą i działaniem, niech zrozumieją, jak silniejszy jest od niego jego twórca” (حك13: 1-4).

إلى جانب ما يسميه سفر الحكمة حماقة تعكس الديانات القديمة أيضاً فساد أخلاق وظلمة نفوس، تفضها الأساطير المنسوجة حول آلهتها من طمع وشهوانية وشذوذ وأنانية وحقد ومؤامرات إلخ…

القديس بولس يربط بوضوح بين حماقة الأفكار وظلمة القلب التي أدّت إلى العبادات الوثنية من جهة، وبين الشهوات والنجاسة التي نتجت عن هذه العبادات من جهة أخرى. “لأنهم لما عرفوا الله لم يمجدوه أو يشكروه كإله بل حمقوا في أفكارهم وأظلم قلبهم الغبي. وبينما هم يزعمون أنهم حكماء صاروا جهلاء وأبدلوا مجد الله الذي لا يفنى بشبه صورة الإنسان الذي يفنى والطيور والدواب والزحافات. لذلك أسلمهم الله أيضاً في شهوات قلوبهم إلى النجاسة لإهانة أجسادهم بين ذواتهم…” (رو1: 21-24).

W związku z tym wydawało się, że Boże objawienie poprzez Jego stworzenie nie było w ogóle przydatne dla starożytnych. Jednakże pozytywne idee i zasady etyczne zasługują na szacunek wśród szeregu myślicieli i reformatorów niektórych narodów pogańskich, z ogólnym oczekiwaniem na niebiańskiego zbawiciela, oprócz konstruktywnych refleksji filozoficznych związanych z boskością, włączając na przykład dowody podawane przez niektórych filozofów, takich jak Sokrates, Platon i Arystoteles, za istnieniem jednego Boga i jego receptur. Wszystko to wskazuje, że mówienie naturze o chwale Stwórcy i Jego przymiotach nie pozostało całkowicie bezowocne, ale raczej pomogło w przygotowaniu, które Bóg przekazał Swoimi ukrytymi drogami, oprócz swego objawienia przez proroków Starego Testamentu, w aby ułatwić narodom przyjęcie objawienia Bożego przez Jezusa, gdy nadejdzie pełnia czasu.

Osobiste objawienie Boga poprzez Jego ukazywanie się patriarchom i prorokom: ادّعى البعض أنّ الدين هو مظهر فكري لوجدان وتفكير الأمم، ولذلك تعكس ديانة أي شعب درجة التطور الفكري والخلقي التي وصل إليها. خلافاً لهذه النظرية كان الشعب العبراني وحده يؤمن بإله متعال واحد للشعوب كلها، قدوس ويطلب القداسة، رغم إحاطته بأمم تعبد أصناماً وآلهة متعددة، وتمارس رجاسات مختلفة. وحده كان اعتقاده مبنياً أنه ليس من مشابهة بين الإله وخلائقه، بما فيهم البشر ولذا كان ممنوعاً في شريعته أن يصنع تمثالاً أو صورة مما في السماء أو على الأرض. كما كان هناك نهي صارم عن إتيان أي نوع من أعمال السحر والشعوذة. هذا مع العلم أن الشعب العبراني لم يكن متطوراً لا فكرياً ولا أخلاقياً، بل على العكس كان بشهادة التاريخ والتوراة نفسها، أشدها بدائية وأبعدها عن الحضارة والفلسفة وسمو المبادئ والقيم. كان مجرد أبناء رعاة متنقلين وصلوا في نهاية تجوالهم إلى مصر فعاشوا أولاً من الرعي ثم سُخِروا فيما بعد بأشغال جسدية.

Tę wiarę w jednego transcendentnego i osobowego Boga trudno wytłumaczyć inaczej niż poprzez bezpośrednie osobiste deklaracje tego Boga skierowane do patriarchów i proroków tego ludu, w sposób stopniowy, proporcjonalny do ich możliwości i chęci zaakceptowania. Ale z szerszą wizją, która wykracza poza granice jego wąskiego nacjonalizmu i światowych marzeń. To rozwijało się stopniowo poprzez proroctwa proroków ku zbawieniu, które obejmowało wszystkich ludzi.

W rzeczywistości transcendencja Stwórcy, jak niektórzy sądzą, nie zaprzecza Jego zstąpieniu, aby zwrócić się do ludzi, ale raczej do tego wzywa. Ponieważ transcendencja nad stworzeniami jest transcendencją przede wszystkim w mądrości, miłości i mocy. Gdzie więc mądrość w pozostawieniu swoich racjonalnych stworzeń w ich wędrówkach i ciemnościach, obcych mu i pozbawionych żadnego sensu i celu ich istnienia? Dlaczego więc go stworzył? Gdzie jest miłość w pozwalaniu jej cierpieć i błądzić bez końca? Czy Ten, który został stworzony, nie może zostać zbawiony? Kto dał człowiekowi słuch, mowę i zrozumienie, aby mógł się z nim porozumieć i mu pomóc? Jeśli może, dlaczego nie miałby tego zrobić?

Jak wynika z ksiąg Starego Testamentu, troska Boga o swoje stworzenie nie ustała. Jego relacje z pokoleniami na ludzi, którzy byli na niego otwarci, nie zostały przerwane. Ukazał się wybranej istocie, za pośrednictwem której ogłosił, co myśli o niej i o reszcie ludzi, w różnych odpowiednich momentach, okolicznościach i na różne sposoby. Ona z kolei otrzymała Jego objawienia, czyli wolę, w Jego niestworzonym świetle i chwale, poprzez wizję, okultyzm, sen, symbol lub słowo (proroctwo).

وكما يؤكد الكتاب المقدس، فلم يعتنِ الله ويظهر للعبرانيين وحدهم، بل كانت هناك عناية ونبوءات واستنارة ما عبر الكلمة المزروع في كل العالم، لأنه “كان النور الحقيقي الذي ينير كل إنسان آتياً إلى العالم”، كما يقول إنجيل يوحنا: “كان في العالم وكوّن العالم به ولم يعرفه العالم” (يو1: 9-10).

Tym, co wyróżnia pojawienie się Boga Abrahamowi i jego potomkom, jest to, że Bóg przygotowuje dla siebie lud, przez który wyraża swoją wolę poprzez dyscyplinę i korygowanie, a ostatecznie osiąga swoje zbawienie i szerzy dobrą nowinę, która dotrze do wszystkich narodów.

Wielki skok Pascala، في ليلة اهتدائه المشهورة، أنه تجاوز كبرياء وحكمة العالم والمفكر ليدخل في نور جديد كان يجهله من قبل. لقد قبل باتضاع، وتعرّف بطريقة مختلفة على “Bóg Abrahama i Jakuba, a nie Bóg filozofów i naukowców“. هكذا لم يعد الله بالنسبة إليه مجرد مبدأ أول يدبر الكون، بل إله حي يهتم بأشخاص ويخطط لخلاصهم، يختار رئيس عشيرة مجهولة ليقوده نحو المجهول في بلد غريب، من أجل وعد لن يتحقق في أيامه، بل بعد آلاف السنين، “Aby przez Twoje potomstwo mogły być błogosławione wszystkie narody ziemi” (تك22: 18) وسيبقى هذا الوعد مجهولاً، ولن تدرك أهميته بالنسبة للبشر إلا عندما سيأتي واحد من نسله الذي هو المسيح. بولس الرسول يوضح: “Nie mówi: „I w człowieku, jak gdyby chodziło o wielu”, ale jakby chodziło o jedną osobę i „w potomstwie waszym, którym jest Chrystus”.” (غل 3: 16).

Osobiste objawienie się Boga na temat Jego wcielonego Syna, Jezusa Chrystusa:

Mówienie natury o Bogu jest bowiem cichym, ukrytym objawieniem, które mogą otrzymać jedynie ci, których serca Bóg porusza wiarą. I czerpią z tego jedynie to, co wieczne i stałe. To znaczy to, co wiąże się z samym Bogiem, na przykład jego istnienie i niektóre jego atrybuty.

Aby Bóg interweniował w całej historii upadłego człowieka wygnanego z Raju i przemówił do człowieka na różne sposoby, jest to wyraźna deklaracja woli Bożej wobec tej osoby lub jego ludu. Jednak mimo to deklaracja ta pozostaje ograniczona. do zdolności stworzenia do przyjmowania objawień Bożych, wyrażania ich i życia według nich, to znaczy niesienia Bożego życia, woli i mocy.

لذلك فالإعلان الذي يفوق بما لا يُقاس إعلان الطبيعة وكذلك كشوفات الله التي تمّت بالأنبياء، هو إعلان الله المباشر عن ذاته، والذي تمّ في ابنه المتجسد، وبشّر به الرسل: “الله بعد ما كلم الآباء بالأنبياء قديماً بأنواع وطرق كثيرة كلّمنا في هذه الأيام الأخيرة في ابنه الذي جعله وارثاً لكل شيء الذي به أيضاً عمل العالمين، الذي وهو بهاء مجده ورسم جوهره وحامل كل الأشياء بكلمة قدرته بعد ما صنع بنفسه تطهيراً لخطايانا جلس في يمين العظمة في الأعالي…” (عبر1: 1-3)

إعلان الله بالابن إذن هو أكثر من نقل كلام الله ومشيئته، إنه مجيء “الكلمة” ذاته، نزول السماء على الأرض، إعلان ملكوت الملك السماوي ومعه التطهير والغفران لخطايا البشر، ورفع الساقطين إلى الأعالي.

الإعلان الإلهي ذاته هو إعلان عن خصوصية دقيقة من خصوصيات الثالوث القدوس، وهي أنّ الابن هو المعلن بامتياز عن الله: “Boga nikt nigdy nie widział, Syna Jednorodzonego, który jest na łonie Ojca, On dał to poznać” (يو1: 18). “Nikt nie zna Syna, tylko Ojciec, i nikt nie zna Ojca, tylko Syn. I kogokolwiek syn zechce mu ogłosić” (مت11: 27).

لهذا السبب يدعى الابن كلمة الله وصورته (كولو1: 15) وبهاء مجده الخ… ولهذا السبب عينه فالابن المعلن، الذي هو المعلم والمخلص في العهد الجديد، هو ذاته الذي كلم الأنبياء في العهد القديم وخلّص شعبه وقاده في البرية، لكنّه حينها لم يكن متجسداً:

Na początek mówię także do ciebie (Jana 8:25)
Nie chcę bowiem, bracia, abyście nie wiedzieli, że wszyscy nasi ojcowie byli pod obłokiem i wszyscy przez morze przeszli, i wszyscy zostali ochrzczeni Mojżeszowi w obłoku i w morzu, i wszyscy jedli ten sam duchowy pokarm i wszyscy pili ten sam duchowy napój, ponieważ pili z duchowej skały, która im towarzyszyła, a tą skałą był Chrystus. (Echo 10:1-4)

Ta prawda, wyrażona w Księdze na różne sposoby i podkreślona przez Ojców, potwierdza także jedność postępującego Objawienia Bożego według jednego Bożego planu zbawienia wszystkich narodów ziemi. Z tego powodu objawienia Boże przekazywane przez proroków stały się etapami przygotowującymi do przyjęcia wielkiego i najpełniejszego objawienia poprzez wcielonego Syna Jezusa, który jest zarówno objawieniem, jak i zbawieniem:

“Jestem światłością świata. Kto idzie za mną, nie będzie chodził w ciemności, ale będzie miał światło życia” (يو8: 12). “Ja jestem drogą, prawdą i życiem” (يو14: 6). “Ponieważ usłyszeliśmy i wiemy, że to jest prawdziwy Chrystus, Zbawiciel świata” (يو4: 42).

Osobiste objawienie Boga poprzez Jego wcielone Słowo objawia się świętością Jezusa (Jana 8:46, Łukasza 5:8), doskonałością Jego nauczania (Mat. 5:17, 48) i wielkością Jego cudów (Jan. 5:36, 10:25, 37-38). Wyróżnia się tym, że pochodzi od Boga, samej prawdy, którą jest człowiek, dlatego też jako jedyna odpowiada na poszukiwanie prawdy i życia przez człowieka oraz jego głęboką potrzebę ich poszukiwania (Łk 10,42). Zatem wszelkie ludzkie poszukiwania Boga czy prawdy poza tą deklaracją będą daremne, gdyż pozostaną w granicach ludzkich myśli i wyobraźni.

Ponieważ poznanie Syna, czyli prawdy, jest poznaniem osobistym, a nie intelektualnym czy logicznym, nie można go osiągnąć inaczej niż poprzez osobiste i wewnętrzne poznanie Boga objawionego w Piśmie Świętym, przy pomocy mocy lub darów samego Boga Trójjedynego . Objawienie Boże i jego przyjęcie, jak wszystkie działania Boga, jest wspólnym dziełem trzech Osób Boskich. Od Ojca: “Błogosławiony jesteś, Szymonie, synu Jonasza. Nie ciało i krew objawiły wam to, lecz mój Ojciec w niebie” (مت16: 17) Przez syna “Nikt nie zna Ojca, tylko Syn i ten, kogo Syn chce Mu objawić” (مت11: 27) W Duchu Świętym: “Nie otrzymaliśmy ducha świata, ale Ducha, który jest z Boga, abyśmy poznali to, co nam Bóg dał” (اكو2: 12).

واضح أن دور الروح القدس هو المساعدة على تقبل إعلان الابن وخلاصه، وأوله الإيمان بربوبية الابن: “I nikt nie może powiedzieć: „Jezus jest Panem”, chyba że przez Ducha Świętego” (1كو 12: 3). أي الإرشاد إلى جميع الحق، الذي أُعطي من الآب بالابن، وليس إعطاء إعلان أو حق جديد: “Ale gdy przyjdzie on, Duch Prawdy, wprowadzi was we wszelką prawdę, bo nie będzie mówił od siebie, ale powie wszystko, cokolwiek usłyszy, i oznajmi wam przyszłe rzeczy. On mnie uwielbi, bo weźmie moje i wam oznajmi” (يو16: 13-15). “Pocieszyciel Duch Święty, którego Ojciec pośle w moim imieniu, nauczy was wszystkiego i przypomni wam wszystko, co wam powiedziałem” (يو14: 26).

وبكل تأكيد فالروح القدس يعطي ويعرف لا في العالم بل في الكنيسة جسد المسيح، التي تحمل الإعلان الإلهي وتتناقله جيلاً بعد جيل، وتعيشه بالروح القدس الماكث فيها إلى الأبد: “I poproszę Ojca, a da wam innego Pocieszyciela, aby pozostał z wami na zawsze. Ducha Prawdy, którego świat nie może przyjąć, bo go nie widzi i nie zna. Ale wy go znacie, bo przebywa z wami i będzie w was. Nie pozostawię was sierotami, ale przyjdę do was” (يو14: 16-18).

على هذه الصورة وحدها يمكن أن يبقى إعلان الله بالابن حياً متجدداً، “أمساً واليوم وإلى الأبد” (عبر13: 8)، “له المجد في الكنيسة في المسيح يسوع إلى جميع أجيال دهر الدهور آمين” (أفسس3: 21).

Stanowiska filozoficzne odrzucające osobiste objawienie Boga i odpowiedzi na nie:

Możliwość osobistego objawienia Bożego była przez wieki zaprzeczana przez wiele systemów filozoficznych o wielu gałęziach. Wśród najbardziej znanych z tych, którzy to mówią:

przyrodnicy (Naturalizm): Uważali świat za samowystarczalną jednostkę, podlegającą jedynie swoim naturalnym prawom. Dlatego nie potrzebuje i nie może akceptować żadnej ingerencji ani wpływów wykraczających poza te prawa. Należą do nich materialiści, czyli tacy, którzy odrzucają istnienie Boga i wyjaśniają świat poprzez materialistyczny determinizm mechaniczny.
Rozwiązaniaści (Pantezym): Mówili, że wszystko jest Bogiem i nie ma nic, co nie byłoby boskie, dlatego Boga nie można objawić istotom rozumnym, bo one też są Bogiem. Nie ma zasadniczej różnicy pomiędzy myślą boską a myślą ludzką. Dlatego należy szukać Boga, czyli prawdy w człowieku.
Ewolucjoniści (Ewolucjonizm): Najbardziej znani z nich to hegliści. Nie odrzucają objawienia Bożego, lecz pozbawiają je chrześcijańskiego znaczenia, uznając je jedynie za przystanek w rozwoju myśli, która jest w ciągłym postępie.
Deiści (Desim): Akceptują Boga osobowego, lecz jest on obojętny i nie ingeruje w sprawy świata, gdyż go porzucił i odwrócił się od niego po stworzeniu rządzących nim praw naturalnych. Był pod wpływem protestanckich racjonalnych deistów, którzy podobnie jak oni poddali świat rządom ścisłych praw natury, sprowadzili boskie objawienie do poziomu naturalnego myślenia i doświadczenia, odrzucając wszystko, czego ludzki umysł nie był w stanie zaakceptować.
agnostycy (Agnotyzm): Zaprzeczają wszystkiemu, co przekracza zmysły i wykracza poza znane zjawiska naturalne. W konsekwencji odrzucają istnienie Boga, pochodzenie wszechświata i podobne kwestie, takie jak boskie objawienie, ponieważ są one niepoznawalne.

والغريب كل الغرابة في هذه الأنظمة وأمثالها أنها تنزل الخالق إلى مستوى أخفض بكثير من خليقته. كأن تصبح المصنوعات موجودة والصانع غير موجود، أو أن تتعالى النواميس الطبيعية على مبدعها فتكتفي بذاتها وترفض أي تدخل أو تأثير خارج عنها. أو أن تؤله الخليقة الحاملة طابع النسبية والتقلب والفساد فتصبح هي الأصل والغاية، البداية والنهاية. أو أن يصبح الإله مجرد قوة مبهمة لا شخصية غير عاقلة بينما تتمتع مخلوقاته بالعقل والشخصانية والحكمة. أو أن يتهم الله بالعبث وقساوة القلب، إذ يتخلى عن العالم الذي خلقه تاركاً إياه يتخبط في كوارثه ومآسيه، وهو ما يتناقض مع المحبة والحكمة اللتين تشهد له بهما خليقته. أو حتى أن يصل الأمر لأن يُقال عن الله أن مات بعد أن خلق العالم، فيعطى بهذا للمخلوق الخلود ويرجع السرمدي إلى العدم!

نضيف أن تناقض هذه الأنظمة فيما بينها، هو بحد ذاته دليل وافٍ على التخبط والظلمة التي يعاني منها الإنسان بدون الإعلان الإلهي. “Kto idzie za mną, nie będzie chodził w ciemności, ale będzie miał światło życia” (يو8: 12).